Kongresi i Manastirit ishte rezultat i dy kompromiseve të rëndësishme. Kompromisi i parë lidhej me gjetjen e ‘gjuhës’ për zgjedhjen midis tri alfabeteve që po paraqiteshin në Kongres prej tri personaliteteve më të mëdha të trevave shqiptare: Mjedës që kishte alfabetin e vet në Shoqërinë Agimi, Fishtës që përfaqësonte alfabetin e Shoqërisë Bashkimi dhe Mit’hat Frashërit që përfaqësonte alfabetin e frashërllinjve të Stambollit.
Kompromisi i dytë ishte se vetë këto personalitete në fakt përfaqësonin dhe përbashkonin politikisht e kulturalisht Veriun dhe Jugun (gegët dhe toskët) e, përpos kësaj, edhe bashkësitë fetare të myslimanëve dhe të krishterëve, pra bashkimin kombëtar përmes njësimit të alfabetit dhe në vijimësi arsimimin e njësuar si dhe gjithë pikat e tjera të programit të Kongresit.
Përfaqësuesit e këtyre tri shoqërive përbënin pjesën më të madhe e cilësore të intelektualëve dhe veprimtarëve në Kongres, si nga Veriu edhe nga Jugu. Ardhja e Mit’hat Frashërit në Kongres (ditën e dytë) si pinjoll i frashërllinjve, por edhe si sekretar i Valiut të Selanikut e poliglot, u përshëndet me fjalë diturore prej Hilë Mosit të Shoqërisë ‘Gegnija e Shkodrës’, kurse Mit’hati me shumë miradije do t’ua kthente nderin, duke ngritur lart punën e palodhur të intelektualëve shkodranë. Edhe ndarja e përgjegjësive në Kongres do të mbante parasysh këtë ekuilibër. Mit’hati (alias Lumo Skëndo) do të zgjidhej kryetar i Kongresit, kurse Fishta kryetar i Komisionit për hartimin e alfabetit. Përgjegjësia e secilit ishte fort e madhe.
At Gjergj Fishta do të shprehej se do të jetë ‘turp i madh … dhe do të qeshemi nga bota e huaj’ … e popullin do ta shtiem në dëshpërim nëse nuk arrihet një zgjidhje’. Megjithatë, këtij kompromisi do t’i shërbente veçanërisht Mjeda i cili, me një akt të pashoq qytetarie e atdhetarie në dobi të interesit kombëtar, u ngrit mbi interesin vetjak. Ai hoqi vetë dorë nga alfabeti i tij shkencor për t’u hapur rrugën dy alfabeteve të tjera.
Kjo ‘tërheqje’ ia rriti edhe më shumë prestigjin e besimin Mjedës, por edhe të drejtën morale, përpos zotësisë profesionale që ai e kishte, për të luajtur rolin e negociatorit midis toskëve, që mbështetnin alfabetin e Stambollit dhe gegëve që mbështetnin alfabetin e Bashkimit.
Mbështetja e gjerë që po vinte me mesazhe, si nga Jugu për alfabetin e Stambollit dhe nga Veriu për alfabetin Bashkimi, bëri që të votoheshin e të miratoheshin të dy alfabetet me disa ndryshime, duke i dhënë fund kësisoj kakografisë shumalfabetore, që zotëronte deri në atë kohë.
Në fakt, alfabeti i Stambollit (1879) kishte pasur një shtrije të gjerë dhe përdorej prej shumë vitesh. Ai ishte fryt i punës së palodhur të Samiut, në krah të të cilit ishte Pashko Vasa, Hasan Tasini, Jani Vreto etj., dhe gjithë ky kontribut përfaqësohej në Kongres nga Mit’hat Frashëri, i cili kishte ardhur në Kongres për të ‘mbrojtur’ këtë alfabet dhe u përpoq me shumë mënyra për ta bërë një gjë të tillë. Nga ana tjetër, alfabeti i Shoqërisë Bashkimi ishte hartuar nga abati mirditor Preng Doçi, së bashku me Ndoc Nikajn, Jak Serreqin.
Luigj Gurakuqin, Gaspër Beltojën etj., dhe përfaqësohej në Kongres nga Gjergj Fishta. Por në dallim prej shumë personaliteteve të përmendur më lart, Ndre Mjeda, i cili merrte pjesë në Kongres në emër të Shoqërisë Agimi bashkë me mësuesin e palodhur të krahinës së Prizrenit dhe autor tekstesh e fjalorësh Mati Logorecin, kishte një përvojë të mirëfilltë gjuhësie e filologjie, si autor tekstesh shkollore, bashkëpunëtor me albanologun Gustav Majer, por mbante gjithashtu lidhje dhe me Rrethin e Neogramatikanëve, sidomos me Pedersenin, Brugmanin etj. Ai kishte qenë gjithashtu pjesëmarrës në Kongresin VIII Ndërkombëtar të Orientalistëve në Hamburg (1902) etj. Zotësia e tij profesionale në cilësinë e anëtarit të Komisionit vinte nga një qartësi befasuese për mirë lidhur me gjuhën, funksionin e saj përbashkues, përkujdesjen për mësimin e saj apo edhe nga vetë natyra e tij vizionare për unifikimin e kombit, duke dalë haptas kundër atyre që ‘me fjalë e shkrime futin përçartje’ etj..
Studiuesi Qoku shprehet se ‘pavarësisht nga natyra e tij polemiste … kur shtrohej problemi i lirimit të atdheut, ai ishte në gjendje të bënte gjëra të mëdha …, kurse në Manastir qe shpirti i sakrificës dhe negociatori i kompromisit’. Nga ana tjetër, roli i Fishtës në cilësinë e kryetarit të Komisionit për hartimin e alfabetit ishte pa dyshim i vyer. Sigurisht, ashtu si Mit’hati për alfabetin e Stambollit edhe Fishta anonte vetiu nga varianti i Shoqërisë Bashkimi. I nxitur më shumë ndoshta nga abati Preng Doçi, por jo më pak edhe prej egos së tij profesionale e lokale, fakti që ishte zgjedhur edhe kryetar Komisioni, e bënte Fishtën të ndihej disi më i rëndësishëm nga të tjerët në përrethësinë kuvendore.
Por nuk është e hera parë që mes personaliteteve të këtyre përmasave të mos ekzistonin apo të nënkuptoheshin ‘qesëndisjet’ intelektuale të nëntëshme, të cilat tregonin rivalitetin lokal ndaj njëri-tjetrit, siç dëshmohet edhe nga korrespondenca konfidenciale e Fishtës me imzot Preng Doçin, të cilit ia thotë troç se ‘nuk ishte sukses i vogël… të pranohet sistemi ynë me shpartallim të plotë të sistemit të ‘Agimit’. Sidoqoftë, faqe botës, në deklaratën e tij në emër të Shoqërisë Bashkimi, Fishta u shpreh se nuk kishte ardhur për të mbrojtur atë abce, po ‘për të gjetur një mënyrë që të bashkohen të tërë’. Kësisoj kuptohet qartë se sjelljet tinëzare, zilitë e mëritë mes tyre gjithsesi nuk shkonin deri aty sa të dëmtonin gjetjen e zgjidhjes për një alfabet përbashkues kombëtar, për të cilin Mjeda do të shprehej se ‘shqiptarët qenkan të zotët të bashkohen dhe të punojnë së bashku.
Zotësia profesionale dhe personaliteti i pamëdyshtë i këtyre arkitektëve të Rilindjes Kombëtare shërbeu për t’u mbudhur në rrugëtimin e bashkimit kombëtar dhe të pavarësisë së vendit dhe se njësimi i alfabetit kurorëzonte gjithaq një sinergji që kishte nisur qysh herët me Formulën e Pagëzimit te Gjon Buzuku dhe Autorët e Vjetër. Ditët e Kongresit patën uljet e ngritjet e tyre, herë me trishtim për ngecjen e punimeve, e herë me entuziazëm për mbarëvajtjen e tyre; çdonjëra e ngarkuar me një trysni që vinte nga të gjitha trevat, e ku kërkohej të mbështetej njëri ose tjetri alfabet, por mbi të gjitha të arrihej në gjetjen e një zgjidhjeje alfabetore njësuese përbashkuese kombëtare.
Pjesë e kësaj përpjekjeje ishte edhe takimi kokë më kokë i një dite më parë i Mjedës me Mit’hatin (20 nëntor), të cilit ai ia shprehu idenë e vet dhe të nesërmen Mjeda shkroi në dërrasën e zezë të dyja variantet, që u mirëpritën prej të gjithë delegatëve, kurse Fishta propozoi të pranoheshin që të dyja variantet. Dy ditët e tjera, iu kushtuan hartimit të programit me 17 pika, i cili do t’i paraqitej parlamentit turk prej deputetit Shahin Kolonja, sakaq Gjergj Qiriazi po përgatiste raportin edhe në versionin anglisht.
Për një alfabet të këtij lloji vetë Luigj Gurakuqi, delegat i Shoqërisë Bashkimi dhe anëtar i Komisionit prej 11 vetësh, ishte shprehur qysh më parë se alfabeti duhet të ishte një ‘abe të unjishme’. Një vepër e tillë kombëtare po realizonte ëndrrën rilindëse: një alfabet, një gjuhë, një komb. Disa vite më vonë, me mbështetjen e austriakëve, idesë së konvergjencës grafike të dy dialekteve kryesore, si mjet për bashkimin kombëtar do t’i shërbente Komisia Letrare e Shkodrës (1916-1918) me vendimet që mori për t’i hapur rrugën një politike gjuhësore të re për realizimin e standardit të shqipes dhe ku luajtën rol të madh personalitete të Kongresit, si: Fishta, Mjeda, Gurakuqi, Logoreci, Mosi, Peci, përpos edhe shumë të tjerëve, si: Xhuvani, Pekmezi, Prenushi, Nivica bashkë me albanologët Lamberc e Nahtigal.
Të tre këta arkitektë punëbukur të Kongresit të Manastirit, mjeshtër të fjalës shqipe e ideatorë të bashkimit kombëtar, fill pas Kongresit, iu vunë punës për realizimin e vendimeve të tij. Mjeda boton vjershën Andërr, kurse Fishta boton vjershën Tingllim. Mit’hat Frashëri i botoi këto vjersha në revistën Diturija të Sofjes si dhe te gazeta Liria e Selanikut. Përpos kësaj, Mit’hati do të botonte në revistën Diturija (mars 1909) edhe dy fotografi me të dhënat përkatëse për secilin nga personalitetet pjesëmarrëse në Kongres, njëra me 32 delegatët anëtarë, kurse tjetra me 11 anëtarët e Komisionit të hartimit të alfabetit, duke sqaruar edhe ndonjë mungesë në secilën prej tyre.
Për këtë vepër madhore shqiptare atdhetari Dervish Hima do të jepte këtë mesazh, i cili vlen për të gjitha kohët, se ‘shkronjat kombëtare’ janë shprehje e unitetit të kombit dhe se nuk do të përmendet aspak fjala ‘gegë, toskë, labër e të tjera, por vetëm shqiptar’.
Në përfunim mund të themi se Kongresi i Manastirit i dha fund kaosit të një epoke me shumë alfabete, duke hedhur themelet e një epoke moderne të shkrimit shqip me një alfabet të vetëm latin, gjë që do ta lehtësonte në vijim komunikimin mes shqiptarëve. Me këtë akt ai shënoi gjithashtu hapin e parë drejt një politike gjuhësore alfabetore unifikuese. Kjo zgjidhje ndikoi dukshëm në unifikimin e arsimit shqip si dhe në zhvillimin e gjinive të shkrimit, sidomos të letërsisë artistike, përtej hapësirës ku atëbotë e mbanin trajtat dialektore të shkrimit.
Nga ana tjetër, përveçse ishte një Kongres alfabetik, dhe kjo është çështja kryesore me të cilën identifikohet kjo ngjarje madhore kombëtare, Kongresi i Manastirit hodhi themelet e pajtimit përmes një kompromisi përbashkues kombëtar, duke mënjanuar rrezikun real të përçarjes, që vinte nga politika xhonturke, e cila nuk po zbatonte më parimet liberale të Hyrjetit për vetëvendosjen e popullsive në territoret perandorake lidhur me të drejtat e tyre, ndër to edhe ato gjuhësore.
Përpos kësaj, qarqet fqinje sllavo-greke, që kishin synime territoriale ndaj trevave shqiptare, po kuptonin dita-ditës sesi ato po dështonin në projektet e tyre aneksuese. Ky pajtim për njësimin e alfabetit po sheshonte gjithashtu xhelozitë e kundërshtitë krahinore Veri-Jug, por gjithaq edhe fanatizmin fetar të kundërvënies myslimanë e të krishterë; gjithë kjo në emër të një bashkimi vëllezërish të një gjaku me emrin shqiptar.
Ky pajtim përmes kompromisit për njësimin e alfabetit i hapi gjithashtu rrugë lëvizjes për çlirim kombëtar dhe emancipim shoqëror. Intelektualë dhe patriotë, që morën pjesë në Kongres nga të gjitha trevat, treguan dituri e vendosmëri, sepse kuptuan se njësimi i alfabetit ishte rruga e duhur për të mbërritur të bashkimi kombëtar, përkundër rrugës tjetër radikale të përplasjes dhe konfrontimit si mënyrë për të mbërritur te njësimi i alfabetit, siç shpërfaqej gjendja në atë kohë në mjaft rrethe e klube radikale.
Në fakt, kjo rrugë e mençur e bashkimit përmes alfabetit të njësuar, e ndihmuar edhe nga rrethanat politike të krijuara, fill pas shpalljes së Hyrjetit të Turqve të Rinj, i dha këtij Kongresi, për herë të parë në historinë e shqiptarëve, dimensione jo thjesht e vetëm të një ngjarjeje kulturore dhe gjuhësore, por edhe të një manifesti politik e patriotik, që synonte jo vetëm shkëputjen prej Turqisë, por edhe hedhjen e themeleve institucionale të shtetit të ri shqiptar, i cili do të shpallej 4 vite më vonë në Vlorë më 28 nëntor 1912.
Përcaktimi i alfabetit latin si bazë grafike, për të cilin konkurronin fillimisht të tria alfabetet, mandej vetëm dy prej tyre pas tërheqjes së Mjedës, jo vetëm rikthente traditën e shkrimit shqip prej Formulës së Pagëzimit te Buzuku e këtej, por shënonte një kthesë me orientim të qartë evropian për shqiptarët. Shkëputja prej alfabeteve ekzistuese arabo-turk, grek, apo sllav shënonte gjithashtu një ndarje me vendet përreth, të cilat kishin pretendime territoriale aneksuese ndaj Shqipërisë, po aq sa edhe prej vetë pushtuesve osmanë.
Siç u theksua më lart, Kongresi nuk ishte thjesht një ngjarje kulturore kombëtare me karakter unifikues thjesht gjuhësor. Po aty u hartua edhe një program me kërkesa politike, administrative, kulturore e arsimore me 17 pika për bashkimin kombëtar dhe për shkëputjen nga Perandoria Osmane, ku ngriheshin çështje të njohjes zyrtare të gjuhës shqipe dhe të kombësisë, arsimimin masiv në shkolla fillore shqipe, rregullimin administrativ të funksionarëve të administratës etj.
Por, pa dyshim, pa zgjidhjen fillimisht të njësimit të alfabetit do të kishte qenë thuajse e pamundur në këto kushte arritja e këtij programi për bashkimin politik, i cili u hartua në dy ditët e fundit, pasi tashmë ishte zgjidhur çështja njësimit të alfabetit.
